پرسش :بلا و رنج و گرفتاری های ما نتایج گناهان ما می باشد یا امتحانی الهی است؟
پاسخ اجمالی:مطابق آیات و روایات و بررسی های به عمل آمده، گرفتاری های مختلفی که در دنیا به سراغ انسان‌ها می آید، حکمت های گوناگونی دارند که برخی از آنها عبارتند از: آزمایش و امتحان الهی، کفّاره و تطهیر گناهان، و برخی از آنها نیز ثمره بی تدبیری و سهل انگاری های انسان در زندگی است.
پاسخ تفصیلی: مطابق آیات قرآن و روایات اسلامی، گرفتاری های مختلفی که در دنیا به سراغ انسان های مختلف می آید، دلایل متعدّدی دارد که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
آزمایش و امتحان الهی
یکی از حکمت های رنج و گرفتاری اینست که خداوند با سختی ها و بلایا بندگانش را آزمایش کند؛ بنابراین خداوند می فرماید: «وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ»(۱)؛ (قطعاً همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، و کاهش در مالها و جانها و میوه ها، آزمایش می کنیم و بشارت ده به استقامت کنندگان).
امتحان الهی که گاهی با گرفتاری و رنج نمود پیدا می کند، آثار متعدّدی می تواند داشته باشد؛ آثاری مانند:
الف) تکامل و شکوفایی استعدادها: مصیبت ها و رنج ها می تواند استعدادهای نهفته انسان را شکوفا سازد. امام علی(علیه السلام) می فرماید: «وَ فِی تَقَلُّبِ الْأَحْوَالِ عِلْمُ جَوَاهِرِ الرِّجَال»(۲)؛ (در دگرگونی احوال، گوهر مردان معلوم شود). شهید مطهری در کتاب عدل الهی می فرماید: «مصیبت ها و شدائد برای تکامل بشر ضرورت دارند و اگر محنت ها و رنج ها نباشد بشر تباه می گردد».(۳)
ب) اصلاح و تقویت ایمان: یکی دیگر از محاسن بلایا و مصائب، اصلاح و تقویت ایمان است؛ چنانچه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: جبرئیل گفت که خداوند متعال می فرماید: «إِنَّ مِنْ عِبَادِیَ الْمُؤْمِنِینَ لَمَنْ لَا یَصْلُحُ إِیمَانُهُ إِلَّا بِالْفَقْرِ وَ لَوْ أَغْنَیْتُهُ لَأَفْسَدَهُ ذَلِکَ وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِیَ الْمُؤْمِنِینَ لَمَنْ لَا یَصْلُحُ إِیمَانُهُ إِلَّا بِالْغِنَى وَ لَوْ أَفْقَرْتُهُ لَأَفْسَدَهُ ذَلِکَ وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِیَ الْمُؤْمِنِینَ لَمَنْ لَا یَصْلُحُ إِیمَانُهُ إِلَّا بِالسُّقْمِ وَ لَوْ صَحَّحْتُ جِسْمَهُ لَأَفْسَدَهُ ذَلِکَ وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِیَ الْمُؤْمِنِینَ لَمَنْ لَا یَصْلُحُ إِیمَانُهُ إِلَّا بِالصِّحَّهِ وَ لَوْ أَسْقَمْتُهُ لَأَفْسَدَهُ ذَلِکَ إِنِّی أُدَبِّرُ عِبَادِی بِعِلْمِی بِقُلُوبِهِمْ فَإِنِّی عَلِیمٌ خَبِیرٌ»(۴)؛ (در بین بندگان مؤمنم، کسی هست که به جز فقر و تهیدستی چیزی ایمانش را اصلاح نمی کند، چنانکه ثروتمندش نمایم، همین ثروت موجب فساد و تباهی ایمانش می شود. و در بین بندگان مؤمنم، کسی هست که جز با ثروت، ایمانش اصلاح نمی شود و اگر تهیدستش نمایم، فقر و تهیدستی باعث فساد و تباهی ایمانش می گردد. و در میان بندگان مؤمنم، کسی هست که جز با مریضی، ایمانش اصلاح نمی گردد و اگر جسمش را سالم کنم همین سلامتی، ایمانش را از بین می برد و در بین بندگان مؤمنم، کسی هست که جز با سلامتی و صحت، ایمانش اصلاح نمی شود چنانکه مریضش کنم، همین مریضی، ایمانش را تباه می کند. من بواسطه علمی که به درون و قلوب بندگانم دارم [امور] آنها را تدبیر می کنم. بدرستی که من دانا و آگاهم).
قرآن کریم با اشاره به این مطلب می فرماید: «وَ عَسى أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسى أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُون»(۵)؛ (چه بسا چیزى را خوش نداشته باشید، حال آن که خیرِ شما در آن است. و یا چیزى را دوست داشته باشید، حال آنکه شرِّ شما در آن است؛ و خدا مى داند و شما نمى دانید).
ج) ترفیع درجه: گاهی نیز خداوند برای این که درجه کسی را بالا ببرد، او را مبتلا می سازد. امام جعفر صادق(علیه السلام) در کلامی گهربار می فرماید: «إِنَّ الْعَبْدَ لَیَکُونُ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ الدَّرَجَهُ لَا یَبْلُغُهَا بِعَمَلِهِ فَیَبْتَلِیهِ اللَّهُ فِی جَسَدِهِ أَوْ یُصَابُ بِمَالِهِ أَوْ یُصَابُ فِی وُلْدِهِ فَإِنْ هُوَ صَبَرَ بَلَّغَهُ اللَّهُ إِیَّاهَا»(۶)؛ ([ممکن است] برای بنده ای در نزد خدا درجه و رتبه ای باشد که از طریق عملش به آن درجه نمی رسد، پس خداوند او را به بلا و مصیبتی در بدن و یا مال و یا مصیبت فرزند مبتلا می سازد تا اگر صبر و تحمّل نماید خداوند او را به آن درجه برساند).
راز ابتلای انبیا و اولیای الهی نیز همین است. بلاها برای آنان که از مقام عصمت برخوردارند، پاک کننده نیست، ترفیع دهنده است. بر همین اساس در روایتی حضرت علی(علیه السّلام) می فرماید: «إِنَّ الْبَلَاءَ لِلظَّالِمِ أَدَبٌ وَ لِلْمُؤْمِنِ امْتِحَانٌ وَ لِلْأَنْبِیَاءِ دَرَجَهٌ وَ لِلْأَوْلِیَاءِ کَرَامَهٌ»(۷)؛ (همانا بلاها و گرفتاری ها برای ظالم تأدیب است، و برای مؤمن امتحان، و برای پیامبران درجه، و برای اولیاء کرامت و مقام است).
کفاره و تطهیر گناهان
از دیگر حکمت های رنج و گرفتاری، جبران خطا و لغزش انسان مؤمن است. امام باقر(علیه السلام) می فرماید: وقتی آیه «مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِه»(۸)؛ (هرکس عمل بدی انجام دهد کیفر آن را می بیند) نازل شد، بعضی از اصحاب پیامبر(صلی الله علیه و آله) گفتند: آیه ای از این سخت تر نیست! پیامبر(صلی الله علیه و آله) به آنان فرمود: آیا در خانواد، اموال و جانهایتان دچار مصیبت نمی شوید؟ گفتند: بله. حضرت فرمود: این از آن چیزهایی است که خداوند به وسیله آن، برای شما حسنه می نویسد و به وسیله آن بدی ها را محو می کند.(۹)
حضرت علی(علیه السلام) نیز می فرماید: «مَا مِنَ الشِّیعَهِ عَبْدٌ یُقَارِفُ أَمْراً نَهَیْنَاهُ عَنْهُ فَیَمُوتُ حَتَّی یُبْتَلَی بِبَلِیَّهٍ تُمَحَّصُ بِهَا ذُنُوبُهُ إِمَّا فِی مَالٍ أَوْ فِی وَلَدٍ وَ إِمَّا فِی نَفْسِهِ حَتَّی یَلْقَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَا لَهُ ذَنْبٌ وَ إِنَّهُ لَیَبْقَی عَلَیْهِ الشَّیْ ءُ مِنْ ذُنُوبِهِ فَیُشَدَّدُ بِهِ عَلَیْهِ عِنْدَ مَوْتِهِ»(۱۰)؛ (اگر بنده ای از شیعیان، گناهی که ما او را از آن نهی کرده ایم مرتکب شود، قبل از اینکه از دنیا برود به یک گرفتاری مبتلا می شود که گناهانش بوسیله آن گرفتاری پاک گردد. [این گرفتاری] یا در مال و یا در فرزند و یا در خودش [ظاهر] می گردد. تا هنگامی که خداوند را ملاقات کند، برایش گناهی نباشد و اگر گناهی از وی باقی مانده باشد، هنگام مرگ بر وی سخت گرفته می شود [تا گناهانش آمرزیده گردد]).
سهل انگاری های انسان
برخی از رنج ها و گرفتاری های انسان نیز در اثر بی تدبیری، عدم مشورت و سهل انگارى در امور حاصل مى شود که ارمغان تکوینى و طبیعی اعمال خود انسان است. خداوند در قرآن می فرماید: «وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصیبَهٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثیرٍ»(۱۱)؛ (هر مصیبتى به شما رسد، بخاطر اعمالى است که انجام داده اید، و بسیارى را نیز عفو مى کند).
بنابراین گرفتاری های ما در طول زندگی، حکمت های مختلفی می تواند داشته باشد؛ هم می تواند امتحان و آزمایش الهی باشد؛ و هم می تواند به خاطر گناهان یا دیگر اعمال انسان باشد؛ و هم می تواند ثمره سهل انگاری های انسان در زندگی باشد.(۱۲)
(۱). سوره بقره، آیه ۱۵۵.
(۲). کافی، شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۲ هـ ش، ج ۸، ص ۲۳.
(۳). عدل الهی، مطهری، مرتضی، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۷۶ هـ ش، ص ۱۷۸ ـ ۱۷۹.
(۴). بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، مجلسی، محمدباقر، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۳ هـ ش، ج ۵، ص ۲۸۴.
(۵). سوره بقره، آیه ۲۱۶.
(۶). بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، همان، ج ۶۸، ص ۹۴.
(۷). همان، ج ۷۸، ص ۱۹۸.
(۸). سوره نساء، آیه ۱۲۳.
(۹). رضایت از زندگی، پسندیده، عباس، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ پنجم، ۱۳۸۶ هـ ش؛ بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، همان، ج ۷۸، ص ۱۹۲.
(۱۰). بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، همان، ج ۶، ص ۱۵۷.
(۱۱). سوره شوری، آیه ۳۰.
(۱۲). برای مطالعه بیشتر ر.ک: تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ناصر، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۴ هـ ش، ج ۲۰، ص ۴۴۱.
ثبت دیدگاه