این مقاله با بررسی برخی از موفقیت های ایران در حوزه علم و فناوری قصد بر اثبات موفقیت ایران در عرصه علم و فناوری دارد. در این مقاله با بیان تعاریفی از فرهنگ علمی، از آن به عنوان زمینهی توسعه در علم و فناوری یاد می‌شود که انقلاب اسلامی با محتوای دینی خود، پدید آورندهی آن بودهاست. دین اسلام با فریضه شمردن علم و علم آموزی از یک سو واستقلال طلبی از سوی دیگر، ارزش هایی را در جامعه ایران ایجادنمودکه عملافراهم کننده رشدعلمی بود. بافراهم شدن این زمینه علمی، دوسویهی اجتماعی وفردی به سمت دستیابی به علم و فناوری ایجادمی شود که از سه شیوه به این هدف نائل میآید. سه شیوهی یادگیری، درگیرشدن و اجتماعی – سازمانی که برگرفته ازنظر گودن و گینگراس میباشد. از طریق شیوه یادگیری، افزایش تحصیلات جامعه ایرانی پدیدآمدهاست ودر راستای شیوه درگیرکردن، اقداماتی تشویقی از جمله جوایز برای برگزیدگان جشنواره های علمی مختلف و همچنین ایجاد انگیزه های معنوی،صورت گرفتهاست. نهاد سازی های مختلف از جمله ایجاد پژوهشگاهها و پارک های علمی و فناوری از یک سو و ایجاد معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری از سوی دیگر در قالب دستیابی به علم و فناوری از طریق شیوهی سازمانی – اجتماعی ارزیابی می‌گردد.
مقدمه
در مقاله پیش رو قصد بر آن است تا به این سوال پاسخ داده شود که دلیل رشد علم وفناوری در ایران چیست؟ آنچه که به عنوان علم در این مقاله مورد نظراست علوم تجربی آکادمیکاست که حوزه هایی از علوم پزشکی، علوم پایه و… را منهای علوم انسانی و علوم اجتماعی در بر می‌گیرد.
در ابتدا با توضیح مختصری از مفهوم فرهنگ علمی به عنوان زمینهی رشد علم، شیوه های دستیابی به علم و فناوری از نگاه گودن و گینگراس بررسی می‌شود.
سپس با بیان هویت اسلامی انقلاب ایران که مروج علم و علم آموزیاست، به این مسئله پرداخته می‌شود که با حاکم شدن ارزش های دینی در جامعه ایرانی، زمینه حرکت علمی فراهم می‌شود و حرکت های فردی و اجتماعی به سمت دستیابی به علم از سه طریق یادگیری، درگیرشدن و شیوه سازمانی – اجتماعی صورت می‌گیرد. و نشان داده می‌شود که چگونه این سه شیوه در ایران به کار گرفته شدهاست.
آنچه که در این مقاله قراراست به آن رسیده شود ایناست که رشد علم و فناوری در ایران حاصل همسو شدن ارزش های جامعه ایرانی با ارزش های علمی از طریق حاکمیت اسلام انقلابی بودهاست. چرا که اسلام مروج علم واستقلال طلبی میباشد.
در رابطه با نقش انقلاب اسلامی در توسعه علم و فناوری، مطالب مدونی تولید نشدهاست و تنها می‌توان از مقالهی “نقش دین در فرهنگ سازی توسعه علمی” که توسط آقای محمد رحیم عیوضی نوشته شدهاست،نام برد که به رابطه دین و توسعه علمی میپردازد و در بخش هایی به نقش فرهنگ ساز دین اشاره میکند که مولد ارزش های تجلیل کننده از علم در جامعهاست. البته محمدباقر خرمشاد نیز در مقاله” انقلاب اسلامی، انقلاب تمدن ساز” بیان می دارد که انقلاب اسلامی در پی تمدن سازی در عصر جدید است و دانشگاه (به عنوان مکان علمی) نقش اساسی را در این هدف انقلاب اسلامی بازی می کند.
چارچوب نظری
فرهنگ علمی اصطلاحی است که دلالت های مختلفی را برای آن بیان نموده اند. از یک منظر فرهنگ علمی بیانگر جدا نبودن علم و فرهنگ عمومی تلقی می‌شود و این جدا نبودن علم از جامعه منجر به آن می‌شود که همگان بایداطلاعات بیشتر دربارهی علم داشته باشند (وحیدی ۱۳۸۸, ۱۵۵) .
خلیل هراتی نیز عناصر متعددی را برای تشخیص فرهنگ علمی بیان میدارد که این عناصر آگاهی، شناسایی، درک، آشنایی، شناخت واستعداد کسب اطلاعات را در حوزهی علم و فناوری در برمی گیرد. وی داشتن فرهنگ علمی را به معنی شایستگی انسان برای مواجهه با علم میداند. وی بیان میدارد که فرد با فرهنگ(فرهنگ علمی) باید در تصمیمات علمی مشارکت جوید یا حداقل آمادگی آن را داشته باشد (هراتی ۱۳۷۶).
گودن و گینگراس نیز تعریفی از فرهنگ علمی ارائه میدهند که مفهوم ” دستیابی” در محورآن قرار می‌گیرد. آنها فرهنگ علمی را بیانی از تمامی شکل هایی میدانند که افراد و جامعه می‌توانند از طریق آنها دانش و تکنولوژی را به دست بیاورند (وحیدی ۱۳۸۸, ۱۵۹).
این تعریف به نوعی به سواد علمی (یعنی سطح علمی جامعه ) و فهم همگانی از علم (به معنی شناخت وجوب علم و علاقه مندی به آن را ) توجه دارد و از سوی دیگر چارچوبی برای حمایت همگانی از علم و فناوری محسوب می‌شود که باآن علم و فناوری میتواند شکوفا شود. شناخت نسبی از علم و فناوری، با اهمیت دانستن علم و فناوری و رویکرد مثبت به علم، اهتمام و حرکت به سمت کسب علم و فناوری، دارا بودن حداقلی از آموزش، مهیا بودن زمینه برای کسب علم و فناوری و آمادگی لازم برای رشد علم و… از جمله شاخص های فرهنگ علمی محسوب میگردند
فرهنگ علمی از نگاه گودن و گینگراس دو سویهی فردی و اجتماعی دارد. سویهی فردی اشاره به تحرک و اهتمام فردی به علم دارد. سویهی اجتماعیِ فرهنگ علمی از نگاه گودن وگینگراس ازآنجا نشات میگیردکه افراد به طور طبیعی در مواجه با مشکلات به خصوص در دستیابی به علم و فناوری به یکدیگر متمایل میشوند و گروه هایی را تشکیل داده و به اقدامات جمعی متوسل میشوند. گودن و گینگراس این اجتماعات را “نهاد” مینامند (وحیدی ۱۳۸۸, ۱۶۱).
این نهاد ها شامل طیف گسترده ای از اجتماعات علمی بشری محسوب می‌شود که می‌توان از دانشگاه، انجمن های علمی، پژوهشگاه ها، مراکز تحقیقاتی دولتی و غیر دولتی، کتابخانه ها، باشگاه های علمی و… نام برد.
هرکدام از این نهاد ها جدای از آنکه مستقیم یا غیر مستقیم با علم و تکنولوژی در پیوند هستند و صرف نظر از اینکه مالی، نظارتی، هماهنگ کننده، آموزشی یا ارتباطی هستند، به دستیابی اجتماعی به علم و تکنولوژی یاری میرسانند. جمع تمامی این فعالیت ها بخش اجتماعی فرهنگ علمی را تشکیل میدهد (وحیدی ۱۳۸۸, ۱۶۴) .
گودن و گینگراس سه شیوهی دستیابی به علم و فناوری را نیز بیان میکنند که شیوهی یادگیری، شیوهی درگیرکردن و شیوهی اجتماعی-سازمانی را شامل می‌شود. که اولی جنبه فردی، سومی جنبهی اجتماعی و دومین شیوه پیوندی ما بین جنبهی فردی و اجتماعی محسوب می‌گردد.
در شیوهی یادگیری افراد از طریق نهادها توانایی لازم را برای مشارکت درفرآیند سامانهی علمی و تکنولوژیک به دست میآورند. عنصر های یادگیری به سه گروه فهم روش علمی، به دست آوردن تخصص و جذب ارزش های علمی بخش می‌شود (وحیدی ۱۳۸۸, ۱۶۹).
شیوهی درگیرکردن: شیوه ایاست که در آن افراد یا گروه های متخصص یا غیر متخصص به سبب پیوند ها و گره خوردگی های اجتماعی داشته های خود را درحوزه هایی بیرون ازمحیط کاراولیهی خود به کارمی گیرند و در اصل درگیرکردن به معنی چیزی افزون بر فعالیت های حرفه ای روزانه انجام دادناست. این کنش ها بیشتر کنش هایی داوطلبانه هستند که ممکناست در برخی مواقع پاسخی به انتظارات اجتماعی یا سیاسی باشند یا با جایزه ها و ستایش های دیگر پیش برده شود. (وحیدی ۱۳۸۸, ۱۷۰).
شیوهی اجتماعی – سازمانی: این شیوه اشاره به نهادها دارد و دو مجموعه از نهادهای دخیل را میشمارد. یک، نهادهایی که در کنش های علمی و فناورانه دخیل هستند و فعالیت های در حوزه های پژوهش، توسعه، تولید، توزیع و اجرای علم و تکنولوژی را بر عهده دارند و دو، نهادهایی که ساختارهایی را برای نهادهای اول ایجاد مینمایند و کار آموزش، پشتیبانی، نظارت و هماهنگی در حوزه علم و فناوری را انجام میدهند.
البته تمام این شیوه ها با یکدیگر تداخل و پیوند دارند و در عمل جدا از یکدیگر عمل نمی کنند.
آیا ایران به رشد در حوزه علم و فناوری دست پیداکرده است؟
سایت نیچر(Nature)در گزارش خود در ۹ مارس ۲۰۱۱ با بررسی رشد تولید مقالات علمی در خاورمیانه، ایران و ترکیه را حائز بیشترین رشددراین منطقه معرفی نمود. این گزارش بیان میدارد که ایران در سال ۲۰۰۰ میلادی ۲/۰% از تولید مقالات تحقیقاتی جهان را در اختیار داشت که این رقم در سال ۲۰۰۹ به ۳/۱% ازکل مقالات تولیدی جهان افزایش پیدا کردهاست (Scully 2011).
از سوی دیگر مصداق هایی برای توسعه علمی و تکنولوژی مطرح شدهاست. به طور مثال فناوری نانو یکی از عرصه های شاخص در توسعه علم و فناوری ایران تلقی می‌گردد. فناوری‌نانو واژهایاست که به تمام فناوری‌های پیشرفته در عرصه کار با مقیاس نانو اطلاق می‌شود. معمولاً منظور از مقیاس نانو یک میلیاردیم متراست. در حقیقت کاربرد فناوری نانو از کاربرد عناصر پایه نشأت می‌گیرد. هر کدام از این عناصر پایه، ویژگی‌های خاصی دارند کهاستفاده از آنها در زمینه‌های مختلف، موجب ایجاد خواص جالبی می‌گردد. مثلاً از جمله کاربردهای نانوذرات می‌توان به دارورسانی هدفمند و ساده، بانداژهای بی‌نیاز از تجدید، شناسایی زود هنگام و بی‌ضرر سلول‌های سرطانی، و تجزیه آلاینده‌های محیط زیست اشاره کرد. همچنین نانولوله‌های کربنی دارای کاربردهای متنوعی می‌باشند که موارد زیر را می‌توان ذکر کرد:
تصویر برداری زیستی دقیق
حسگرهای شیمیایی و زیستی قابل اطمینان و دارای عمر طولانی
شناسایی و جداسازی کاملاً اختصاصی DNA
ژن‌درمانی که از طریق انتقال ژن به درون سلول توسط نانولوله‌ها صورت می‌پذیرد.
از بین بردن باکتری‌ها
اینها تنها مواردی از کاربردهای بسیار زیادی هستند که برای عناصر پایه قابل تصور می‌باشند و ایران دوازدهمین کشور برتر در حوزه فناوری های نانو محسوب می‌گردد. (ستادویژه فناوری نانو ۱۳۹۱)
از طرف دیگر مطابق گزارشی که شبکه تحلیگران تکنولوژی ایران(ایتان) تهیه نمودهاست ایران در حوزه زیست فناوری به جز چند شاخهی صنعتی این فناوری در بقیهی شاخه ها خودکفا بودهاست و با سایر کشورهای توانمنددر این حوزه رقابت میکند. ایران در این حوزه رده ۲۳ یا ۲۴ را در جهان دارا میباشد و بعد از ترکیه و قبل از رژیم صهیونیستی در رده بندی منطقه قرار می‌گیرد. در این راستا ایران توانایی تولید داروهای نو ترکیب به خصوص فاکتور۷ و فاکتور ۸ را دارد و در این دو دارو جزء معدود کشورهای تولیدکننده میباشد.
تولید سلول های بنیادی نیز که یکی از پیشرفته‌ترین عرصه های علوم پزشکی و آزمایشگاهیاست امروز در ایران صورت می‌گیرد. سلول‌های بنیادی جنینی (STEM CELL) سلول‌های اولیه‌ای هستند که توانایی تبدیل به انواع مختلف سلول‌ها را دارند. تحقیقات بالینی نشان دادهاست که این سلول‌ها می‌توانند به درون بافت‌های آسیب دیده، پیوند زده شوند و با تبدیل شدن به سلول‌های خاص آن بافت، ازآنها می‌توان درتولیدسلول‌ها و نهایتاً بافت‌های مختلف در بدن انساناستفاده کرد. ایران پس از آلمان، امریکا، ژاپن و چین به این فناوری مهم دست یافتهاست.
در زمینه شبیه سازی موجودات زنده نیز ایران دارای سابقه میباشد. براساس اطلاعات موجود، تاکنون فقط در چند کشور معدود از جمله آمریکا، انگلستان، کانادا و چین شبیه سازی بز انجام شدهاست[۱]
ایران در حوزه هوا-فضا نیز اقداماتی را به انجام رساندهاست. ایران با پرتاب اولین ماهواره خود به نام امید توانست در کنار شوروی (۱۹۵۷)، ایالات متحده آمریکا(۱۹۵۸)، فرانسه(۱۹۶۵)، ژاپن(۱۹۷۰)،چین(۱۹۷۰)، بریتانیا(۱۹۷۱)، هند(۱۹۸۰) ورژیم صهیونیستی(۱۹۸۸) که مستقلاً موفق به پرتاب ماهواره شده بودند، قرار بگیرد. (براتی ۱۳۹۰)
در فناوری هسته ای نیز ایران توانستهاست به تکنولوژی غنی سازی دست پیدا کند. مطابق با آمار نیز در سال های اخیر عمدهی مقالات تولید شده در ایران در حوزه فیزیک هسته ای و تخصص های مربوط به این فناوری میباشد (Archambault 2010, 5).
موسسهی Science-Metrix در یکی از مقالات خود به نام “سی سال در علم”، رشد علمی ایران درطول سال های گذشته را سریع ترین رشد علمی جهان دانستهاست (Archambault 2010, 1) . این مقاله عنوان میدارد که جغرافیای تولید علم در حال تغییراست و خاورمیانه به مرکزرشد تولیدات علمی تبدیل شدهاست.
نمودار زیر برگرفته از مقاله ساینس متریکس از تولید علم(مرتبط با گرایش های هسته ای) در ایران است
نویسنده در این متن با مقایسه روند رشد علمی ایران، عراق و کویت این نتیجه را حاصل میکند که هرچند جنگ برای عراق و کویت باعث افول رشد علمی شد اما برای ایران رشد علمی را به همراه آورد و تلویحا اشاره میکند به این مسئله که انزوای ایران در زمان جنگ عراق با این کشور موجب رشد علمی در ایران شدهاست. وی نقش سیاست در توسعه علمی ایران را نیز به عنوان یک ادله مطرح میکند و توسعه علوم هسته ای را هم در این چارچوب ارزیابی میکند.
هرچند نقش اساسی جنگ ۸ سالهی ایران و عراق را نمی توان در توسعه علم و فناوری چه به صورت معنوی و چه به صورت مادی به خصوص در حوزه های هوا- فضا، عمران و سازه و… نادیده گرفت اما باید به این نکته اشاره کرد که رشد عمده مقالات علمی در ایران از حدود سال ۲۰۰۲-۲۰۰۴ آغاز می‌شود. که در نمودار زیر (که توسط خود موسسهی ساینس متریکس تهیه شدهاست ) کاملا مشخص است.
چرا علم در ایران توسعه پیدا کرد؟
درپاسخ به این سوال می‌توان گفت که حرکت جهانی به سمت علم و فناوری وجود دارد که خواسته یا ناخواسته ایران را نیز با خود همراه کردهاست. اما این مطلب در حالی مطرح می‌گردد که در سال هایی که ایران با رشد در حوزه علم و فناوری روبرو بودهاست روند جهانی علم دچار افول گردید و در حال طی شیب منفی میباشد و لزوماً همهی کشورهایی که روند توسعه علمی آنها منفیاست از جنگ و ناامنی رنج نمی برند. برخی از این کشورها در ثبات و امنیت کامل قرار دارند. از جنبه ی دیگر نیز اگر رشد جهانی به سمت علم و فناوری را مورد پذیرش قرار بگیرد، چرایی رشد سریع تولیدات علمی ایران مورد سوال واقع می‌شود.
| نمودار زیر بیانگر روند روبه نزول تولیدات علمی از سال ۲۰۰۷ در جهاناست |
هویت انقلاب اسلامی و علم
انقلاب اسلامی ایران هویت دینی دارد همانطور که علیرضا شجاعی زند میگوید« انقلاب سال ۵۷ ایران … به اقرار بسیاری، یکی از مصادیق امروزین انقلاب های دینیاست» (شجاعی زند ۱۳۸۳, ۴۵) از این رو عملکرد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و… سال های پس از انقلاب تاحد زیادی برگرفته از دین یا لااقل برگرفته از برداشت هایی از دیناست. در نتیجه رویکردانقلاب اسلامی نسبت به علم و فناوری را باید تاحدودی در نگاه دین اسلام به علم جست و جو کرد.
در اینکه در اسلام راجع به علم تأکید و توصیه شده بحثی نیست. قرآن کتابیاست که اولین مرتبه که نازل شد سخن خود را با “خواندن”،”علم”و”کتابت” آغاز کرد. وحی قرآن با تذکر این مطالب درسورهی علق (آیات ۱ تا ۴)[۲] آغاز گشت (مطهری, بیست گفتار بدون تاریخ). درسخنان و سیرهی پیامبر اسلام نیز، علم و علم آموزی از جایگاه ویژه ای برخوداراست.[۳] از سوی دیگر در سابقهی تمدنی اسلام نیز علم جایگاه متعالی داشتهاست. مرتضی مطهری دربارهی علم مورد نظر اسلامی میگوید: «هر علمی که به حال اسلام ومسلمین نافعاست و برای آنها لازماست آن را باید از علوم دینی شمرد و اگر خلوص نیت داشته باشد و برای خدمت به اسلام و مسلمین آن علم را تحصیل نماید مشمول اجر و ثواب هایی که در تحصیل علم گفته شده هست» (مطهری, ده گفتار بدون تاریخ, ۱۵۸).
شعار استقلال و علم
یکی از شعارهای اصلی مردم در تظاهرات های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی،استقلال بود که در قالباستقلال، آزادی، جمهوری اسلامی مطرح میگردید.
مسئلهیاستقلال در بیان رهبران انقلاب اسلامی ایران به علم و نهادهای علمی گره خوردهاست واستقلال ایران در گرو علم تلقی شدهاست. مرتضی مطهری با بیان این مسئله که دنیای امروز بر پاشنهی علم می‌گردد بیان میدارد که که اصولاً بدون علم نمی توان جامعه ای غنی، مستقل، آزاد و عزیز و قوی به وجود آورد (مطهری, ده گفتار بدون تاریخ) .
امام خمینی به عنوان رهبر انقلاب اسلامی نیز در سخنرانی های متعددیاستقلال کشور را در گروی علم و نهادهای علمی دانسته اند. ایشان در پیام خود به مناسبت آغاز سال تحصیلی(۳۱/۶/۱۳۵۸) چنین بیان میدارند که:
« … تااستقلال فکری برای ملتی حاصل نشود،استقلال در ابعاد دیگر حاصل نخواهد شد … باید کوشش در راه علم و به دست آوردن تخصص در رشته های مختلفه، اساس فعالیت جوانان دانشجوی عزیز ما باشد که نیازمندی های میهن به دست خود آنها برآورده و کشور ما با کوشش شما خودکفا شود»
و در دیدار خود با اهالی علم و دانش چنین میگویند:
«دانشگاهی میخواهیم که ما را از وابستگیها بیرون بیاورد؛ ما را مستقل کند، تمام کشور ما را مستقل کند و از وابستگیها خارج کند»
آیت الله خامنه ای نیز استقلال کشور را به علم آموزی گره زده و میگویند:«کشوری که دستش از علم تهیاست نمی تواند توقع عزت، توقعاستقلال و هویت و شخصیت، توقع امنیت، توقع رفاه داشته باشد.» (حسینی خامنه ای ۱۳۹۰, ۳۰۴) و در سخنی دیگر بیان میدارند که:«هر ملتی که دستش از علم تهی باشد، باید خود را آماده کند که دیگران بر او فرمانروایی کند.» (حسینی خامنه ای ۱۳۹۰, ۳۰۰)
علم آموزی ازاین منظرنیزدرپیوندبادین قرارمی گیردچراکهاستقلال طلبی درانقلاب ایران ریشه ای دینی دارد. مرتضی مطهری استقلال مسلمانان راخواستِ اسلام بیان میکند و وابستگی به غیر مسلمانان را بر خلاف تعالیم دینی میداند و راه کسباستقلال و عدم وابستگی را درعلم و علم آموزی میبیند. وی درمذمت عدماستقلال میگوید:« اسلام جامعه ای میخواهدعزیزومستقل و متکی به خود، اسلام نمی پسنددکه یک ملت مسلمان زیردست وتوسری خوریک ملت غیرمسلمان بوده باشد.» (مطهری, ده گفتار بدون تاریخ)
در تفکر امام نیزاستقلال مقوله ایاست که بر آمده از دیناست. امام در سخنرانی خود در ۲۸/۶/۱۳۵۸ با یاد آوری اینکه اسلام با صنعت و ترقی مخالف نیست میگوید:« اسلام وابستگی شما را و ما {و} خودمان را به دیگران منکر است»
انقلاب اسلامی و تغییر ارزش های جامعه
دین بخشی از فرهنگ ایراناست و پس از انقلاب ۱۳۵۷ زمینه برای فرهنگ ساز شدن دین مهیا گشت. چرا که انقلاب ایران، انقلاب اسلامی بود وبه تبع دین مرجع اصلی برای سیاست، فرهنگ و اقتصاد قرار میگرفت.
دین از طریق ارزش هایش، باورهای جدیدی را در انسان و جامعه ایجاد میکند که سبب ساز گشودگی افق های نو در شناخت خود و هستی میشوند و تاثیر دین نه تنها در نوع نگاه و گزینش ارزش ها بلکه در اولویت بندی ارزش ها نیز بسیار حائز اهمیتاست. (عیوضی ۱۳۸۳, ۳۴) ازاین رو باید بیان داشت که برجسته شدن دین در ابعاد گوناگون انقلاب ایران، بیش از پیش به دین قدرت تاثیرگذاری بر ارزش ها را داد و در کنار همهی ارزش های دینی،باعث شد روح علم وعلم آموزی واستقلال طلبی نیزدرچارچوب ارزشی جامعه حاکم شود.
در جامعه شناسی علم مرتون بیان گردیدهاست که ناسازگاری ارزش های اجتماعی و ارزش های علمی از توسعه آزاد و مستقل علم ممانعت میکند (قانعی راد ۱۳۸۱, ۲۹) مطابق با این نظر کاملا مشخصاست که با برجسته شدن نقش دین در جامعه ایران پس از انقلاب و حاکمیت ارزش های دینی از جمله علم آموزی واستقلال طلبی، زمینه برای رشد علم و فناوری در ایران فراهم گردید.
این زمینهی رشد علم و فناوری را می‌توان فرهنگ علمی نامید. فرهنگ علمی در این جابه معنی آناست که یک جامعه نسبت به علم و علم آموزی نظر مثبت داشته باشد و نسبت به علم آموزی اهتمام و از نهادهای موثر ضد علمی برخوردار نباشد. شاید به توان به صورت خلاصه و مساحمتا آن را «چارچوبی از حمایت همگانیاست که با آن علم و فناوری شکوفا می‌شود، نامید.» (برنز به نقل از محمد وحیدی،۱۳۸۸،۱۵۹).
با پدید آمدن فرهنگ علمی در سطح جامعهی ایرانی، حرکت به سوی علم و فناوری از دوجنبهی فردی و اجتماعی پیگیری می‌شود. جنبهی فردی به کوشش های افراد برای دستیابی به علم و تکنولوژی اشاره دارد ودر جنبهی اجتماعی منظور حرکت های گروهی است که در قالب نهاد برای به دست آوردن علم و فناوری رخ میدهد.
پس از فراهم آمدن زمینه (فرهنگ علمی)، حرکت های فردی و اجتماعی از طریق سه شیوه پیگیری شد. شیوه یادگیری، شیوه درگیرکردن و شیوه اجتماعی – سازمانی. شیوه نخست با سطح فردی و شیوه سوم با سطح اجتماعی در پیونداست اما شیوهی دوم پلی میان این دو شیوهاست.
در قالب شیوه یادگیری، افراد از طریق نهادهای آموزشی (چه رسمی و چه غیر رسمی )، کسب علم میکنند. در سال های پس از انقلاب، نهادی همچون نهضت سواد آموزی تاسیس شد تا به ترمیم بافت بی سواد جامعه بپردازد. از سوی دیگر با تصویب اصل ۳۰ قانون اساسی، تحصیلات رایگان تا پایان دورهی متوسطه جزء حقوق هر ایرانی قرار گرفت که دولت موظف به تامین آن بود. مطابق با آمار منتشره درصد باسوادی در ایران ازحدود ۵۲% در سال ۱۳۵۷ به حدود ۹۰% در سال ۱۳۹۰ رسیدهاست.[۴]
تحصیلات دانشگاهی نیز در سال های پس از انقلاب با رشد در مقاطع مختلف روبه رو بودهاست. تعداد کل دانشجویان کشور در سال ۱۳۵۷، ۱۷۵ هزار و ۶۷۵ نفر بود که این رقم در سال ۸۹ به سه میلیون و ۷۹۰ هزار و ۸۵۹ نفر و تا دی ماه سال ۱۳۹۰ به چهار میلیون و ۱۱۷ هزار و ۲۰۸ نفر رسیدهاست (شبکه خبر دانشجو ۱۳۹۰) یعنی در سال ۱۳۵۷، ۴۸/۰ % از جمعیت ۳۶میلیونی ایران (حدودی) دانشجو بوده اند در حالی که در سال ۱۳۹۰، ۳۴/۵ % از جمعیت ۷۷میلیونی ایران(حدودی) در کسوت دانشجویی قرار گرفته اند.
ارتقاء سطح تحصیلات، فهم روش علمی، تخصص و جذب ارزش های علمی را به ارمغان میآورد. در کنار این جنبهی شیوه یادگیری، مقاطع بالای دانشگاهی(تحصیلات تکمیلی) رویکرد پژوهش محور و تولیدی پیدا میکند.
در قالب شیوه درگیر کردن، باید این مسئله را عنوان کرد کهاستقلال طلبی از یک سو و فریضه بودن علم آموزی از جنبهی دیگر، انگیزه هایی را برای افراد وگروه هایی فراهم میکند تا فراتر از وظیفه و به صورت داوطلبانه وارد حوزه علم و فناوری شوند. مصداق برای این مسئله مطرح کردن به دلیل عینی نبودن و گستردگی آن مشکلاست. به عنوان نمونه شاید بتوان جهادسازندگی (جنبه نهادی) و سعید کاظمی آشتیانی (جنبه فردی) را به عنوان نهاد و افراد داوطلب که وارد عرصه علم و فناوری شده اند، معرفی نمود. برگزیدگان جشنواره های علمی همچون جشنواره بین المللی خوارزمی، جشنواره جوان خوارزمی، جشنواره شیخ بهایی، المپیادهای گوناگون علمی، جشنوارهی رازی و… نیز در زیر مجموعهی این شیوه طبقه بندی میشوند.
در قالب شیوه اجتماعی – سازمانی باید به دو نهاد اشاره کرد. نهاد هایی که وظیفه پشتیبانی و مدیریت را برعهده دارند و نهادهایی که مستقیم عهده دار پژوهش و تولید علم هستند.
هرچند وزارتخانه های علوم، آموزش و پرورش و بهداشت، مدیریت نهادهای آموزشی ایران را برعهده دارند اما وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ایران به دلیل آنکه پژوهشگاه های مختلفی و همچنین دانشگاهها(به غیر از دانشگاه های علوم پزشکی) در زیر مجموعهی آن قرار دارند نقش عمده تری را بازی میکند.
اما معاونت علمی ریاست جمهوری نقش راهبردی در توسعه علم و فناوری برعهده دارد و به صورت ستادی و مستقیم این مهم را پیگیری مینماید. پارک های علم و فناوری و ستادهای راهبردی فناوری های نوین زیر نظر این معاونت قرار دارند و از سوی دیگر بنیاد نخبگان که اساسی ترین مرکز حمایتی در حوزه علم و فناوریاست زیرمجموعه این معاونت قلمداد می‌شود.
در حوزه نهاد های دوم(پژوهشی) نیز باید به این نکته اشاره داشت که در حال حاضر صدها پژوهشگاه، پژوهشکده، پارک های علم و فناوری، شرکت های دانش بنیان به وجود آمدهاست که هر کدام از این نهادها مستقیما به امر تولیدعلم میپردازند. شاید پژوهشگاه رویان برجسته ترین نمونه از این نهادها باشد. این پژوهشگاه در طول حیات علمی خود موفقیت های بزرگی در حوزه های علوم تولید مثل، سلول های بنیادی وزیست فناوری کسب کردهاست. پژوهشگاه رویان در زمینه خدمات درمان ناباروری، سلول‌های بنیادی و زیست فناوری نیز تاکنون موفقیت‌های زیادی را به نام خود ثبت کردهاست (پژهشگاه رویان ۱۳۹۱, درباره ما) از جمله:
تولد اولین کودک حاصل از روش باروری آزمایشگاهی IVF در تهران (۱۳۷۱)
تولد اولین کودک حاصل از روش میکرواینجکشن ICSI در کشور (۱۳۷۳)
تولد اولین کودک حاصل از روش تشخیص ژنتیکی قبل از لانه‌گزینی جنین (PGD ) در ایران (۱۳۸۳)
استفاده از سلول‌های بنیادی برای ترمیم ضایعات قلبی ناشی از سکته برای نخستین بار در کشور (۱۳۸۳)
استفاده از سلول‌های بنیادی برای ترمیم ضایعات قرنیه چشم برای نخستین بار در کشور (۱۳۸۴)
تاسیس نخستین بانک خصوصی خون بند ناف نوزادان (۱۳۸۴)
تولد نخستین حیوان شبیه سازی شده خاورمیانه (رویانا) (۱۳۸۵)
تولد دو گوسالهو سه بزغاله شبیه سازی شده (۱۳۸۸)
تولید سلول‌های بنیادی پرتوان القایی انسانی
استفاده از سلول‌درمانی برای بهبودو درمان بیمارانویتیلیگو برای نخستین بار در کشور (۱۳۸۷)
تاسیس نخستین بانک عمومی خون بند ناف (۱۳۸۷)
تولد اولین بزغاله تراریخته حاوی ژن تولید کننده فاکتور ۹ انعقادی خون انسان (۱۳۸۸)
تولد اولین بزغاله تراریخته حاوی ژن Tissue Plasminogen Activator(TPA ) انسانی (۱۳۸۹)
نتیجه گیری
انقلاب اسلامی با برخورداری از هویت دینی، اقدام به تاسیس نظام اجتماعی نمود که علم و علم آموزی از یک سو واستقلال طلبی و خودباوری از سوی دیگرجزلاینفک نظام ارزشی آن به شمار میآید. فریضه شمردن علم و از سوی دیگر نیاز به علم برایاستقلال، زمینه ارزشی و اجتماعی و فرهنگی را برای دست یابی به علم مهیا کرد و فرهنگ علمی را در جامعه ایران نهادینه کرد. این فرهنگ علمی از دو جنبه در جامعه حرکت ایجاد نمود: یک. حرکت فردی دو. حرکت اجتماعی. حرکت فردی و اجتماعی به طور کلی از سه شیوه به دستیابی علم و فناوری منجر شد. در سال های پس از انقلاب اسلامی با مبارزه علیه بی سوادی از یک سو و مهیا کردن زمینه تحصیلات مدرسه ای و دانشگاهی، کاهش درصد بی سوادی و افزایش قشر تحصیل کرده و دانشگاهی پدیدآمد که در چارچوب روش یادگیری قرار میگرفت.
برگزاری جشنواره های گوناگون و حمایت های مادی در حوزه علم و فناوری و همچنین وجود انگیزه های دینی و وطنی برای ورود به حوزه علم و فناوری شیوهی دیگری را برای به دست آوردن علم و فناوری رقم زد.
تاسیس نهادهای مدیریتی در حوزه علم و فناوری و تاسیس نهادها علمی- پژوهشی نیز از جمله روش هایی بود که دستیابی به علم و فناوری را مهیا نمود.
اگر نظام ارزشی جامعهی ایران نسبت به علم نظر مخالف و حتی بی طرفانه داشت رشد ۱۱ برابری برای ایران پدید نمی آمد. این جمله بدین معنی نیست که لزوماً در هرجا توسعهی علم و فناوری رخ دادهاست، دین محور قرار داشتهاست بلکه منظور ایناست که آنچه ایران با آن به عنوان رشد علمی مواجهاست، برآمده از نظام همگون ارزشی آن با نظام ارزشی علمیاست. که این نظام ارزشی درایران خود نشات گرفته از دیناست که به واسطه ی انقلاب۱۳۵۷ نقش اجتماعی بیشتری را در جامعه ایران پیدا کرد.
—————————————
منابع:
۱) امام خمینی(ره). صحیفهی نور. اینترنتی: دفترحفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای, ۱۳۹۱٫
۲) براتی, مسعود. توانمندی جمهوری اسلامی ایران در علوم پیشرفته. تهران: شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران(ایتان), ۱۳۹۰٫
۳) پژهشگاه رویان. وبسایت پژوهشگاه رویان. خرداد ۱۳۹۱٫
۴) حسینی خامنه ای, سیدعلی. روشنای علم. تهران: انقلاب اسلامی, ۱۳۹۰٫
۵) خرمشاد, محمدباقر, و علی آدمی. “انقلاب اسلامی، انقلاب تمد نساز؛ دانشگاه ایرانی، دانشگاه تمد نساز.” فصلنامهی تحقیقات فرهنگی, ۱۳۸۸: ۱۶۱-۱۸۸٫
۶) سایت معاونت علمی رئیس جمهور. اردیبهشت ۱۳۹۱٫
۷) سایت وزارت علوم،تحقیقات و فناوری. اردیبهشت ۱۳۹۱٫
۸) وبسایت ستاد ویژه فناوری نانو. کاربرد فناوری نانو. ۱۳۹۱٫
۹) شبکه خبر دانشجو. جدیدترین آمار آموزش عالی کشور + جدول. ۱۳۹۰٫
۱۰) شجاعی زند, علیرضا. “نقش و عملکرددین در وضعیت انقلابی.” مجله جامعه شناسی ایران, ۱۳۸۳: ۲۸-۶۶٫
۱۱) عیوضی, محمدرحیم. “نقش دین در فرهنگ سازی توسعه علمی.” قبسات, ۱۳۸۳: ۴۷-۱۹٫
۱۲) قانعی راد, محمدامین. “شیوهی جدید تولیددانش:ایدئولوژی و واقعیت.” مجلهی جامعه شناسی ایران, ۱۳۸۱: ۲۸-۵۹٫
۱۳) محسنی, منوچهر. مبانی جامعه شناسی علم. تهران: طهوری, ۱۳۸۶٫
۱۴) مطهری, مرتضی. بیست گفتار. تهران: صدرا, بدون تاریخ.
۱۵) —. ده گفتار. تهران: صدرا, بدون تاریخ.
۱۶) وحیدی, محمد. علم-در-جامعه. تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی, ۱۳۸۸٫
۱۷) هراتی, خلیل. “پیشرفت علم و فرهنگ علمی.” رهیافت۱۵ (بهار ۱۳۷۶): ۸۶-۹۱٫
Archambault, Eric. “۳۰ Years in Science.” Science-Metrix (Science (۱۸-
Metrix), 2010-
Scully, Tony. Report tracks standard of research in Middle East (۱۹٫
Nature middleeast, 2011.
[۱] تا به حال چند گوسفند، گوساله و بز از طریق این توانمندی به دنیا آمده‌اند که تعدادی از آنها در حال حاضر نیز زنده هستند. تولد رویانا اولین گوسفند شبیه‌سازی شده در ایران نخستین گام موفقیت آمیز کشور در راه شبیه‌سازی بود و بعد از آن تولد اولین بزغاله شبیه‌سازی شده با نام حنا که در تولید آن فناوری‌های نوین به کار رفته که در مورد رویانا ،تکنیک‌ها بهینه شده بود. رویانا دومین گام موفقیت آمیز پژوهشگران ایرانی در عرصه شبیه سازیاست.
در تکمیل این حلقه علمی، با تولد «بنیانا» اولین گوساله شبیه‌سازی شده در خاورمیانه، آخرین و مهم‌ترین حلقه توانمندی‌های دانش جنین شناسی در جهت نیل به اهداف بزرگ بیوتکنولوژی دارویی و زیستی در ایران کامل شده است
میزان کارآمدی حاصل از تولید جنین‌های شبیه‌سازی شده در پژوهشکده رویان در بالاترین میزان جهان قرار دارد. ر.ک : وبسایت پژوهشگاه رویان
[۲] بخوان به نام پروردگارت ، آنکه آفرید ، انسان را از خون بسته
آفرید . بخوان و پروردگار تو کریم ترین کریماناست که آموزانید نوشتن با
قلم را . ( علق ، ۱ – ۴ ) .
[۳] این جمله از مسلمات همه مسلمانهاست که رسول خدا فرمود :
« طلب العلم فریضه علی کل مسلم »
( تعلم و دانشجویی بر هر مسلمانی فرض و واجباست ) .
اختصاص به طبقهای دون طبقهای ، به جنسی دون جنسی ندارد . هر کس مسلماناست باید دنبال علم برود . و فرمود :
« أطلبوا العلم و لو بالصین »
( علم را پی جویی کنید ولو مستلزم این باشد که تا چین سفر کنید ) .
یعنی علم مکان معین ندارد ، هر نقطه جهان که علم هست بروید و اقتباس کنید . باز فرمود :
« کلمه الحکمه ضاله المؤمن فحیث وجدها فهو أحق بها »
( سخن علمی و حکیمانه و متقن ، گمشده مؤمناست ، هر جا آن را بیابد معطل نمی شود ، آن را مال خودش میداند و بر میدارد )
یعنی اهمیت نمی دهد که طرف کیست ، مسلماناست یا کافر . همان طوری که آدمی مال خود را گم کرده در دست هر کس ببیند معطل نمی شود و بر میدارد ، مؤمن نیز علم را مال خود میداند ، در دست هر که ببیند آن را می‌گیرد . أمیرالمؤمنین علی ( ع ) همین کلمه را توضیح میدهد :
« الحکمه ضاله المؤمن فاطلبوها و لو عند المشرک تکونوا أحق بها و أهلها »
( حکمت گمشده مؤمناست ، پس به دنبالش بروید ولو آنکه آنرا در نزد مشرکان بیابید . شما از او شایستهتر و سزاوارتر خواهید بود )
علم فریضهایاست که نه از لحاظ متعلم و نه از لحاظ معلم و نه از لحاظ زمان و نه از لحاظ مکان محدودیت ندارد ، و این عالیترین و بالاترین توصیهایاست که میتوانسته بشود و شده .
[۴] آمارهای مختلفی در این خصوص مطرح می‌شود. درآخرین آمار منتشره مطابق با سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۸۵ میباشد که بیانگر ۸۴ % با سواد در ایراناست ولی مطابق با اعلام معاون سازمان نهضت سواد آموزی در سال ۱۳۹۰ حدود۹۰% جامعه ایران باسواد هستند.
ر.ک به : مصاحبه ی آقای مهدی زاده معاون آموزشی نهضت سواد آموزی ایران
این مطلب بدون برچسب می باشد.
ثبت دیدگاه